Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin delimitasiyası SSRİ-nin son dövrünün xəritələrinə əsaslanmalıdır.
Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan belə deyib. Almatı Bəyannaməsinə diqqət çəkən Qriqoryanın sözlərinə görə, bu sənəddə qeyd olunur ki, SSRİ-nin dağılması zamanı mövcud olan inzibati sərhədlər dövlətlərarası sərhədlər kimi tanınır:
“Bu, o deməkdir ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında Almatı Bəyannaməsinə əsaslanan beynəlxalq sərhəd olmalıdır, SSRİ dövrünün ən son xəritələrinə əsaslanaraq bu sərhədlər bərpa edilməlidir. Bu problemdir və biz bu barədə Azərbaycanla razılığa gəlmək istəyirik. Əminik ki, bu, hüquqi yanaşmadır, heç bir beynəlxalq prinsipi pozmur və münasibətlərin tənzimlənməsinə uyğundur. Müzakirələr davam edir və mən əminəm ki, yekunda razılığa gələcəyik”.
Qeyd edək ki, Ermənistanın son vaxtlara qədər sərhədlərin 1974-1978-ci illərin xəritələri əsasında müəyyənləşməsini təklif edirdisə artıq bu məsələ ilə bağlı mövqeyinə dəyişiklik edib. Artıq Ermənistan rəsmiləri delimitasiya və demarkasiya prosesinin SSRİ dövlət orqanlarının təsdiq etdiyi sonuncu xəritələr əsasında aparılmasını təklif edir.
Eyni zamanda, rəsmi İrəvan Almatı Bəyannaməsinin imzalandığı dövrə aid sərhədlərin bərpası üzərində dayanır. Yəni söhbət 1991-ci ilə aid xəritələrdən gedir. Bununla da Ermənistan Sovet dövründə mövcud olmuş inzibati sərhədlərin dövlət sərhəddi kimi tanınmasını vacib hesab edir. Ermənistan Baş nazirinin müavini Mher Qriqoryan da səırhədlərin 1991-ci ilə uyğun çəkilməsini vacib hesab edib:
“Praqada və Soçidə Almatı Bəyannaməsinə açıq-aydın istinad edilən razılaşmalar var və bu o deməkdir ki, biz sərhəd xəttinin 1991-ci ilin dekabr vəziyyətinə uyğun olaraq təkrar müəyyənləşdirilməsi ilə məşğul olmalıyıq”.
Lakin Ermənistan Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsi həyata keçirməklə Almatı Bəyannaməsindən və Sovet dövrünə aid adminstrativ sərhədlərdən imtina edib. Qarabağda separatçı hərəkatın və Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsinin başlanmasından sonra Ermənistan heç vaxt Sovet dörü sərhədlərinin mövcudluğunu qəbul etməyib.
İndi Ermənistan SSRİ dövründə Azərbaycandan qanunsuz aldığı torpaqların geri qaytarılmasından ehtiyat edərək 1991-ci il xəritələrini hüquqi sənəd kimi təqdim etməyə çalışır. İkincisi, Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhədlərin müəyyənləşməsi ilə bağlı hüquqi öhdəlik yaradan müqavilə olmadığı üçün rəsmi İrəvan Sovet dövrünə aid sərhədlərin bərpasını tələb edə bilməz.
Ona görə də iki ölkə arasında sərhədlər yenidən tərtib olunmalıdır. Üstəlik, Ancaq sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası prosesində Almatı Bəyannaməsinin, yaxud 1991-ci il xəritələrinin əsas götürülməsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə ciddi təhlükə yarada bilər. Çünki qeyd edilən sənədin imzalanmasından əvvəl, yəni 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistan Ali Soveti və keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Milli Şurası Qarabağın Ermənistana birləşməsinə dair qərar çıxarıb. 1990-cı ilin yanvar ayında Kərki kəndi, 1990-cı ilin avqust ayında isə Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım kəndi Ermənistan tərəfindən işğal olunub.
Əgər Azərbaycan 1991-ci il xəritələrinə razılıq verərsə, Ermənistan hakimiyyəti bu qərarın Almatı Bəyannaməsindən əvvəlki dövrə aid edilmədiyini, yəni razılaşmanın geriyə qüvvəsinin olmadığını əsas gətirərək Qarabağa yenidən ərazi iddiası ortaya qoya bilər. Bu halda Qarabağın Ermənistana birləşməsini nəzərdə tutan Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad hissəsinin Ermənistan Konstitusiyasından çıxarılacağına dair vədlər yerinə yetirilməyəcək.
Eləcə də, ermənilərin kütləvi şəkildə Qarabağa qaytarılması məsələsi gündəmə gətirilə bilər. Azərbaycan 1991-ci il xəritələrinə razılaşarsa, Ermənistan Kərki və Bağanıs Ayrım kəndlərini qaytarmaqdan imtina edəcək. Halbuki, həmin kəndlər işğal altındadır və Azərbaycanınm suveren ərazisi olduğuna görə qeyd-şərtsiz azad edilməlidir.
Ermənişünas alim Qafar Çaxmaqlı “Cümhuriyət”-ə- bildirib ki, Armen Qriqoryanın iddialarının siyasi və hüquqi əsasları yoxdur. Azərbaycan Konstitusiyası delimitasiya və demarkasiya prosesinin 1991-ci ilin deyil, 1918-1920-ci illərə dair xəritələrin əsasında aparılmasına əsas yaradır:
“Armen Qriqoryan belə bir ifadə işlətdi ki, sərhədlərin müəyyənləşməsi zamanı Roma imperiyası dövrünün deyil, Sovet dövrünə aid sonuncu xəritələr əsas götürüləcək. O bildirdi ki, bu istiqamətdə delimitasiya və demarkasiya üzrə komissiyalar iş aparır. Halbuki, Sovet dövrünün son dönəmlərinin xəritələrinin nəzərə alınması qəbul edilə bilməz. Nəyə görə SSRİ-nin yarandığı ilk dövrlərin deyil, son illərinin xəritələri əsas götürülməlidir?
Fikrimcə, Azərbaycan Ermənistanın bu şərtini qəbul edə bilməz. Çünki müasir Azərbaycan dövləti Konstitusiya ilə 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi varisidir. Həmin vaxt Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi 114 min kvadrat kilometr təşkil edib. Ermənistan isə Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil olanda 9 min kv.km əraziyə malik idi. Batum Bəyannaməsindən bir neçə gün sonra 1000 kv.km də artırılmışdı. Nəyə görə, həmin xəritələr deyil, SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycanın 86,6 min kv.km ərazisini əhatə edən xəritələri əsas götürülməlidir?
Azərbaycan bildirir ki, demarkasiya zamanı xəritələrdən istifadə olunmadan, yəni proses yerində həyata keçirilə bilər. Paşinyan hakimiyyəti Azərbaycana məxsus tarixi ərazilərin Ermənistanda qalmasına nail olmaq istəyir. Bu da mümkün deyil. Çünki Azərbaycanın həm Göyçə istiqamətində, həm Zəngəzur istiqamətində qanunsuz olaraq Ermənistana verilmiş torpaqları var. Delimitasiya və demarkasiya prosesi çərçivəsində bu məsələyə yenidən baxılmalıdır.
Eyni zamanda, Qazax rayonunun 7 kəndi və Sədərək rayonunun Kərki kəndi Ermənistanın işğalı altındadır. Həmin kəndlər qeyd-şərtsiz Azərbaycana qaytarılmalıdır. Yaşayış məntəqələrinin işğalına son qoyulmadan delimitasiya və demarkasiya işləri yekunlaşa bilməz. Əslində, delimitasioya və demarkasiya prosesi uzun müddət davam edən çətin prosesdir. Azərbaycan sülh müqaviləsinin mətni üzrə təklifləri Ermənistana göndərib. Ermənistan da yanvar ayında həmin təklifləri gerti qaytarmışdı.
Sonra Azərbaycan təklifləri yeni redaktə ilə Ermənistana təqdim edib. Xarici işlər nazirlərinin qarşıdan gələn görüşündə bu məsələnin müzakirəsi davam etdiriləcək. Məncə, sülhün əldə olunması üçün aparılan danışıqlar nəticə verə bilər. Çünki sülhün əldə olunması daha çox Ermənistana lazımdır”.
Qeyd edək ki, Ermənistan sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası prosesində Azərbaycanla siyasi “bazarlığa” getməyə çalışır. Belə ki, rəsmi İrəvan işğal altındakı kəndlərin qaytarılması müqabilində Azərbaycana ərazi mübadiləsi təklif edir. Paşinyan hakimiyyəti Gədəbəy rayonunun Başkənd kəndini anklav ərazi kimi Ermənistana qaytarmaq iddiası ilə çıxış edir.
Halbuki, Ermənistan Azərbaycanla sərhədlərdən imtina etməklə Başkəndin də daxil olduğu adminstrativ sərhədləri ləğv edib. Bundan başqa, Ermənistan yeddi kəndin qaytarılması müqabilində Azərbaycanı 1991-ci il xəritələrinə razı salmaq istəyir. Hətta Ermənistan hakimiyyəti Azərbaycandan Kəlbəcər istiqamətindəki Buğdadağ yüksəkliyi, Bala Göyçə gölü, Qaragöl gölü, Laçın rayonu istiqamətindəki Böyük İşıqlı və Kişik İşıqlı yüksəklikləri, İstisu (Cermuk) əraziləri, Zəngilan rayonunun Şurnux kəndini qoparmaq, Kərki kəndinin ilhaqına nail olmaq niyyəti güdür. 1991-ci ilin xəritələrinin təklif edilməsi əslində, Azərbaycana qarşı növbəti dəfə ərazi iddiasının irəli sürülməsidir.
Qafar Çaxmaqlının sözlərinə görə, Ermənistanla Azərbaycan arasında Sovet dövründə mövcud olmuş və hazırda qalmaqda olan sərhədlər şərti xarakter daşıyır:
“Əsl sərhədlərdən yalnız tərəflər arasında müqavilənin olmasından sonra danışmaq olar. Armen Qriqoryan bildirdi ki, Ermənistan Azərbaycana öz qoşunlarını sərhəddən geri çəkməyi təklif edir.
Qarşılıqlı olaraq, Ermənistan da öz qoşunlarını geri çəkəcək. Lakin bu Azərbaycanın Ermənistana güzəştə getməsi demək olar. Ona görə də Azərbaycan qoşunlarını sərhəddən geri çəkməyəcək. Biz Ermənistana niyə güzəşt etməliyik? Ermənistan işal altında saxladığı səkkiz kəndi qeyd-şərtsiz geri qaytarmalıdır. Bu şərt yerinə yetirilmədən sülh sazişi imzalana bilməz.
İkincisi, Ermənistanın konstitusiyası dəyişməlidir. Çünki Ermənistan konstitusiyasında 1991-ci ildə qəbul olunmuş Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad edilir. Müstəqillik Bəyannaməsinin 11-ci bəndində isə keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-ə birləşdirlməsinə dair qanunsuz qərar öz əksini tapıb. Ona görə də həmin qərara istinad həm Ermənistan konstitusiyasından, həm də Müstəqllik Bəyannaməsindən çıxarılmalıdır.
Eyni zamanda, Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı ərazi iddilarını, qondarma erməni soyqırımı məsələsini nəzərədə tutan iddialar həm konstitusiyadan, həm də digər qanunvericilik aktlarından çıxarılmasa münasibətlər normallaşmayacaq. Çünki Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsi imzalanacaq sülh müqaviləsi konstitusiyaya və qanunvericiliyə zidd olduğuna görə, onu təsdiqləməyəcək. Ona görə də Ermənistan sülh prosesi çərçivəsində bu məsələləri həll etməlidir. Fikrimcə, Ermənistan yeni konstitusiyanın qəbulu ilə bağlı rəsmi qərar qəbul etməsə də, bu il referendumun keçiriləcək”.
