Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına (ÜST) bütün üzv dövlətlər 2013-2030-cu illər üçün Psixi Sağlamlıq üzrə Kompleks Fəaliyyət Planını həyata keçirmək öhdəliyi götürüb. Lakin təşkilatın qeyd etdiyi kimi, məqsədlərinə nail olmaq istiqamətində irəliləyiş kifayət qədər deyil. Bu baxımdan ən həssas qruplardan biri də məhbuslardır. Bu günlərdə Ombudsman Səbinə Əliyeva ölkədə penitensiar müəssisələrdə, o cümlədən psixoloji yardımın göstərilməsi ilə bağlı problemlərin olduğunu bildirib.
AYNA mövzu ətrafında Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin (AİHM) rəhbəri Eldar Zeynalovla həmsöhbət olub.
– İslah müəssisələrinə daha çox psixoloq və ya psixiatr lazımdırmı? Onların sayı ilə bağlı statistik məlumatlar varmı və əgər varsa, qlobal göstəricilərlə necə müqayisə olunur?
– Penitensiar müəssisələrdə səhiyyə xidmətinə ümumi qəbul olunmuş yanaşma ondan ibarətdir ki, məhbuslara göstərilən tibbi xidmətin səviyyəsi adi insanlar üçün mövcud olan səviyyəyə mümkün qədər yaxın olmalıdır. Penitensiar müəssisələr (tibb bölmələri, xəstəxanalar, ixtisaslaşdırılmış koloniyalar) həm psixoloji, həm də psixiatrik yardım göstərməlidir. Həbsxananın tibb bölmələrində ən çox rast gəlinən problemlər üzrə, mərkəzi xəstəxanada daha nadir ixtisaslar üzrə həkimlər var və mülki xəstəxanalardan unikal ixtisaslar üzrə həkimlər cəlb oluna bilər.
Mən şəxsən bu profilin tibb işçilərinin sayı ilə bağlı statistika görməmişəm. Amma bilirəm ki, hər bir cəzaçəkmə müəssisəsində psixoloq, bəzilərində isə psixiatr var. Ruhi xəstəlikləri olan məhkumlar daha çox istintaq və məhkəmə araşdırmaları zamanı, ciddi nəzarət altında psixiatriya stasionarına məcburi müalicəyə göndərilərkən xaric edilir. Amma bəzi insanlar artıq həbsxanada psixi problemlər yaşayır və xəstəliyin şiddətindən asılı olaraq ya stasionarda (Ədliyyə Nazirliyinin Tibb Müəssisəsində), ya da 1 saylı Ruhi Psixiatriya Xəstəxanasında (məhkəmə qərarı ilə) müalicə olunurlar.
Əvvəllər psixoloqlar yalnız Tibb Departamentindən, əslində, “quş qoymaq üçün” gəlirdilər və bu vəziyyət BMT və Avropa Şurasının ixtisaslaşmış strukturları tərəfindən tənqid olunurdu. İndi vəziyyət yaxşılaşıb, ancaq qismən. Bir tərəfdən çətin taleləri olan, komplekslərlə dolu, bütün dünyaya qarşı inciklikləri olan min nəfərə bir psixoloq düşür və bu, çox azdır. Digər tərəfdən, cəzaçəkmə müəssisələrində psixiatr həkimdirsə və Ədliyyə Nazirliyinin Tibb Baş İdarəsinin tabeliyindədirsə, psixoloq tibb bölməsinin həkimi deyil, Penitensiar Xidmətin tabeliyində olan zabitdir. Amma psixoloji problemi olan hər məhbus çiynində poqon olan həkim jiletinə ağlayıb, kamera yoldaşları ilə münaqişələri haqqında onun vasitəsilə rəhbərliyi məlumatlandırmayacaq.
– Əgər ölkədə dövlət müəssisələrində cəmi 200-dən bir qədər çox psixiatr işləyirsə, penitensiar sistemdə onların sayı çox az olmalıdır...
– Burada sadə statik yanaşmanın tətbiq olunma ehtimalı azdır. Axı məhbuslar əhalinin sıradan bir təbəqəsini deyil, əksəriyyəti psixoloji cəhətdən qanunla ziddiyyətlərə, təcavüzə, zorakılığa köklənmiş insanlar icmasını təmsil edir. Onların bir çoxunun narkotik və alkoqol istehlakına meyli var və bunsuz onlar kifayət qədər adekvat davranmırlar. Azərbaycan dilini zəif bilən əcnəbilər də var, dini azlıqlar da var ki, müxtəlif məhbuslar qrupuna qarışmaqda çətinlik çəkirlər.
Məhkumlar administrasiya tərəfindən cəzalandırılmamaq üçün hər gün öz emosiyalarını cilovlamalı, eyni zamanda kriminal cəmiyyətdəki statuslarını müdafiə etməlidirlər. Amma həm cinayətkarlara, həm də rəhbərliyə xeyirxah olmaq əlçatmaz bir məqsəddir. İlk günlərdən özünü bu mühitdə tapan hər bir insan bir növ daxili alt qrupa - "mast"a ("oğrular", "kişilər", "aktiv", "alçaldımışlar ", "sukalar") düşür. Onların arasında münasibətlər həbsxana ənənələri ilə ciddi şəkildə tənzimlənir, onlara əməl edilməməsi məhbus üçün çox baha başa gələ bilər. Həbsxana qaydalarının pozulması cəza kamerası və ya əlavə cəza ilə nəticələnə bilərsə, cinayətkarlar qumar borcu, polisdə və ya məhkəmədə keçmiş iş, onlardan gizlədilən cinsi oriyentasiya və s. üzündən öldürülə bilərlər.
Əgər azad iş birliyində bir-biri ilə və rəislərlə ünsiyyət iş saatları ilə məhdudlaşırsa, istirahət etmək üçün həftə sonları və məzuniyyətlər olursa, həbsxanada məhbuslar gecə-gündüz bir yerdə saxlanılır və rəhbərliyin daimi nəzarəti altında olurlar. Bura əlavə edək ki, bu icma eyni cinsdən olan bir cəmiyyətdir və cinsi ehtiyaclarını ödəmək imkanı yalnız nadir ailə görüşləri ilə məhdudlaşır, bu da hər kəsə nəsib olmur.
Psixoloq hər bir məhbus üçün şəxsi uçot aparmalı, psixoloji relyef ehtiyacına cavab verməli, tərbiyə planına nələrin daxil edilməsi və hətta digər məhbuslardan hansı ilə bir yerdə saxlanıla biləcəyi barədə rəhbərliyə tövsiyələr verməlidir. Eyni zamanda, koloniyada minə yaxın məhbus üçün yalnız bir psixoloq var. Deməli, həbsxana əhalisinin adambaşına düşən psixoloq və psixiatrların sayı azad dünyadakından xeyli çox olmalıdır.
– Bu cür yardımın vaxtında, keyfiyyətsiz göstərilməməsi və ya olmaması hansı nəticələrə səbəb ola bilər?
– Məhkumla rəhbərlik və digər məhbuslar arasında münaqişələr, intihar meylləri. Məsələn, 1990-cı illərdə məhbusların iğtişaşları və koloniyalardan qaçmaları qeyri-adi hal deyildi. Və koloniyalarda psixoloqlar peyda olanda bu cür hadisələr praktiki olaraq yox oldu. Penitensiar işçilərinin kameralarındakı televizor ideyasına qarşı çıxılmaz müqavimətini də xatırlayıram. Amma məsələn, vaxtilə intiharları ilə ad çıxaran Qobustan həbsxanasında televiziyalar çıxandan sonra birinci ildə bir intihar cəhdi olmayıb, baxmayaraq ki, məhbuslar (hətta əcnəbilər) yalnız yerli televiziya kanallarına baxırdılar. İntiharların qarşısını tamamilə almaq olar. Bəs məhbusa qohumları baş çəkmirsə və koloniyada min xəstəyə cəmi bir psixoloq düşürsə, o zaman onun köməyi uğurlu olacaqmı? Ritorik sualdır.
– Vəziyyəti yaxşılığa doğru dəyişmək üçün nə etmək lazımdır?
– Təkliflərdən biri də həbsxana psixoloqlarının həbsxana rəhbərliyinə deyil, tibb işçilərinə təhkim olunmasıdır. Onda özlərinə inamları artar, işləri daha da uğurlu olar. Bundan əlavə, anlamaq lazımdır ki, məhbusun psixoloji durumu təkcə kamera divarındakı boyanın rəngindən və ya psixoloqla can qurtaran söhbətlərin sayından deyil, bir çox başqa amillərdən də asılıdır. Beləliklə, məhbusun ailədən dəstəyi, vaxtını və beynini hansısa mənalı fəaliyyətlə məşğul etmək imkanı çox önəmlidir. Ona görə də penitensiar sistemin ailə ilə daha tez-tez təmasda olmasına uzun müddət müqavimət göstərməsi, qiyabi təhsilə qadağa qoyulması, bir çox koloniyalarda işləmək imkanlarının olmaması məni həmişə təəccübləndirib. İndi bu müqavimət qırılıb və Lənkəranda bu yaxınlarda istifadəyə verilmiş cəzaçəkmə müəssisəsində, məsələn, ailə ilə video əlaqə və məhkəmə iclaslarında məsafədən iştirak imkanlarını görmək olur. Ola bilsin ki, bu, məhbusların qiyabi təhsil almasına şərait yaradacaq.
Məhkumların dindarlığı ilə bağlı bir məqamı da qeyd etmək istərdim. Əksər qanunları pozan və ölümcül günahlar işlədən insanların həbsxanada dindar ola biləcəyinə inanmaq çətindir. Amma bu, faktdır. Bəziləri özlərini elə aparırlar ki, rəhbərliyi razı salsın və yaxşı xasiyyətnamə alsın (onsuz da vaxtından əvvəl buraxılmayacaq). Digərləri isə dini fanatizmi rəhbər tutaraq cinayətlərini törədiblər. Qalanları isə nə tərbiyə işləri üzrə rəis müavinindən, nə də psixoloqdan aldıqlarını dində axtarırlar - əbədi suallara cavablar, yaxşı məsləhətlər, etiraf etmək imkanı.
Amma qəribə də olsa, hər bir cəzaçəkmə müəssisəsində məscid və ya ən azı ibadət otağı olsa da, onlara din xadimlərinin nümayəndələri xidmət göstərmirlər. Nəticədə onların yerini bəzi məhkum olunmuş dini ekstremistlər tutur. Nümunə olaraq, bəzi tərəfdarları həbsxanada toplanan “Müsəlman Birliyi Hərəkatı”nı xatırlaya bilərik. Adi məntiqə görə, dini strukturlar onların mənəvi yardımı azad dünyada bir çoxlarından qat-qat vacib olanlarla işləməkdə maraqlı olmalıdır. Üstəlik, qanunvericilik onlara həbsxanalara baş çəkməyə icazə verir və onları məhkumların islahına müsbət təsir göstərə bilən şəxslər kimi təsnif edir. Amma əslində onları həbsxanalarda ancaq böyük bayramlarda görürlər. Həbsxanalarda həbsxana ruhaniləri institutunun yaradılması, məncə, psixoloqların işini yaxşı tamamlayardı.
- Keçmiş məhbuslara psixoloji yardımla bağlı işlər necə gedir?
- Bununla bağlı çoxlu problemlər var. Sosial adaptasiya prosesinin tərkib hissəsi olan bu cür yardım qanunla könüllüdür. Heç kim keçmiş məhbusun başı üzərində dayanıb onu müalicəyə və ya məsləhət görməyə məcbur etməyəcək. Eyni zamanda, cəmiyyətimiz bir insanın psixoloq və ya psixiatra getməsini onun ruhi xəstə kimi tanınması ilə eyniləşdirir və belə insanlara damğa vurur. Psixi problemlərdən əziyyət çəkən və ailəsinin beş üzvünü bıçaqlayaraq öldürən gənc taksi sürücüsünü xatırlayın. Axı ailəsi (hətta anası müəllim və məktəb direktoru) onun müalicədən yayınması və psixi problemləri olan insanların qəbul edilmədiyi taksi sürücüsü işləməsi üçün hər şeyi edirdi.
Yaxud arvadını döydüyünə görə həbsxanaya düşmüş keçmiş məhbus - o, cəzasını çəkib, sonra isə keçmiş arvadını öldürüb, qətl planını, qətliamın gedişatını və qurbanın qışqırtılarını maqnitofona yazıb. Onun tamamilə normal olması ehtimalı azdır. Həbsxanada psixoloqun məhbusun həyat yoldaşına qarşı təcavüzdən əl çəkməsi üçün çox çalışdığına da şübhə etmək olar. Əsas odur ki, keçmiş məhbusda psixi problemlərin aşkar olduğu belə hallarda dövlət onun profilaktikasına və müalicəsinə nəzarətdən və tamamilə qanuni əsaslarla könüllü müalicə prinsipinə riayət etməklə özünü geri çəkir. Natamam məcburi müalicə ilə məhbusların azadlığa buraxılması hallarında olduğu kimi, bu sahədə də qanunvericiliyə düzəliş etmək məntiqli ola bilər.
